I pored zahtjeva predstavnika civilnog sektora i porodica žrtava, većina mjesta na kojima su počinjeni ratni zločini u Crnoj Gori i dalje je bez spomen-obilježja.

Više od tri decenije Narcisa Bosno Duranović čeka odluku crnogorskih vlasti o podizanju spomen-obilježja žrtvama deportacije izbjeglica iz Bosne i Hercegovine.

U periodu od 25. do 27. maja 1992. godine crnogorska policija je nezakonito privela najmanje 66 civila koji su u Crnu Goru izbjegli od rata u Bosni i Hercegovini. Uhapšeni civili, uglavnom Bošnjaci, iz policijske stanice u Herceg Novom autobusima su deportovani na teritoriju Bosne i Hercegovine koja je bila pod kontrolom bosanskih Srba.

Prva grupa završila je u logoru u Foči u istočnoj Bosni, dok je druga odvezena na nepoznato odredište. Većina je ubijena, a pronađeni su ostaci samo nekoliko civila.

Ostaci Narcisinog oca, Esada Bosna, pronađeni su nakon rata u neidentifikovanom grobu u Beogradu.

– Ne vjerujem da će se u Crnoj Gori podići spomenik žrtvama ratnog zločina, jer Crna Gora kao kolektiv to ne želi. Ne želi da prizna svoj zločin kao što nikada nije bilo želje da se nama daju informacije o tome šta se desilo našim očevima, braći i muževima – kazala je Narcisa Bosno Duranović za BIRN.

Grupa nevladinih organizacija i porodice žrtava su 2011. godine pokrenule inicijativu za podizanje spomenika žrtvama deportacije u Herceg Novom i tražile proglašenje Dana sjećanja na taj ratni zločin. Svake godine od tada nevladine organizacije Akcija za ljudska prava (HRA), Centar za građansko obrazovanje (CGO) i Centar za žensko i mirovno obrazovanje – Anima podsjećaju na inicijativu Vladu Crne Gore i Opštinu Herceg Novi, ali njihov predlog do danas nije prihvaćen.

Zakonom o podizanju spomen-obilježja predviđeno je da se spomenik može podići jedino u skladu sa pogramom koji donosi opština, a koji mora odobriti Ministarstvo kulture i medija.

Ministarstvo je 2018. godine saopštilo da Opština Herceg Novi mora da odobri postavljanje spomen-obilježja u tom gradu, ali su iz kabineta gradonačelnika Stevana Katića kazali da je potrebna dozvola Vlade i Uprave policije da bi se spomen-obilježje postavilo ispred zgrade Centra bezbjednosti Herceg Novi.

Iz Opštine Herceg Novi nisu ogovorili na pitanja BIRN-a zbog čega se zahtjev za podizanje spomen-obilježja nije našao u opštinskom Programu. Nije odgovoreno ni zbog čega podnosioci inicijative nemaju podršku Opštine kao ni da li ignorisanje zahtjeva ima veze sa političkim stavom vladajuće većine u tom gradu.

Predstavnici civilnog sektora, državnih institucija i porodice deportovanih svake godine odaju počast žrtvama polaganjem ruža na ulazu zgrade CB Herceg Novi. Bosno Duranović ne očekuje da će se ta praksa promijeniti.

– Crna Gora kao kolektiv ne gleda nas i naše žrtve kao ljude sebi vrijedne, koji su vrijedni istine i izvinjenja. Jer do sada bi nam neko ponudio bar kap istine i informacije o dešavanju poslije ilegalnog hapšenja moga oca –  kazala je ona.

Vrhovno državno tužilaštvo je u januaru 2006. podiglo optužnicu protiv devet bivših službenika Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore za nezakonito preseljenje civilnog stanovništva, ali ih je Viši sud u Podgorici u martu 2011. oslobodio odgovornosti.

Sud je naveo da optuženi nisu kršili odrednice Međunarodnog prava jer “nisu pripadali oružanim snagama ili nekoj od strana u sukobu”. Apelacioni sud je u februaru 2012. potvrdio tu odluku.

Crna Gora je sudskom nagodbom iz 2008. godine za oko 200 članova porodica žrtava i nekoliko preživjelih, platila nešto više od 4,1 miliona eura odštete za nezakonite radnje policije. U maju 2022. čelnici Uprave policije i Ministarstva unutrašnjih poslova prvi put su prisustvovali komemoraciji, a tadašnji direktor policije Zoran Brđanin se izvinio zbog učešća pripadnika policije u deportacijama.

Protesti zbog spomen-ploče

Crna Gora je kao dio Jugoslavije, direktno učestvovala u ratovima devedesetih u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, a cnogorski građani su, kao pripadnici Vojske Jugoslavije, učestvovali u ratu na Kosovu. Iako na teritoriji Crne Gore nije bilo ratnih dejstava na njenoj teritoriji zabilježeni su ratni zločini.

Jedno od takvih mjesta je i bivši logor Morinj, u kome su početkom devedestih zatvarani i zlostavljani hrvatski zarobljenici. Tokom opsade Dubrovnika i Konavla u decembru 1991. godine, u kojoj su crnogorski vojnici učestvovali kao pripadnici Jugoslovenske narodne armije (JNA), zarobljeno je 270 Hrvata koji su držani u bivšem vojnom objektu u Morinju, pored Kotora.

Viši sud u Podgorici je 2013. godine osudio četvoricu bivših rezervista JNA na zatvorsku kaznu zbog zlostavljanja zatvorenika, a odluku je u aprilu 2014. potvrdio i Apelacioni sud. Crna Gora je do sada isplatila 1.4 miliona eura odštete bivšim logorašima.

U oktobru 2022. godine delegacije vlada Crne Gore i Hrvatske otkrile su spomen ploču u bivšem logoru Morinj, što je izazvalo proteste mještana i pojedinih političkih partija. Oni su tada kazali da je kasarna u Morinju tokom rata “služila kao sabirni centar za isleđivanje, a ne koncentracioni logor”.

Uprava za inspekcijske poslove je nakon toga od Opštine Kotor zahtjevala da ukloni spomen-ploču. Ipak, to još nije učinjeno zbog nesaglasaja oko nadležnosti lokalne vlasti, Ministarstva odbrane i Ministarstva vanjskih poslova.

Damir Suljević iz Centra za građansko obrazovanje (CGO) smatra da sistemskim izbjegavanjem podizanja spomen-obilježja na mjestima ratnih zločina, državne institucije šalju poruku nespremnosti na suočavanje sa ratnom prošlošću.

– Na žalost, propušteno je mnogo vremena u kojima su se svi ti slučajevi morali drugačije komunicirati kako kroz obrazovni sistem, tako i kroz izjave i aktivnosti zvaničnika. A preveliki je teret ostao na malom dijelu civilnog sektora koji je držao ove teme u javnom diskursu” – kazao je Suljević BIRN-u.

Inicijative zavise od gradskih vlasti

Osim spomen-ploče u bivšem logoru Morinj, u Crnoj Gori još samo dva spomenika podsjećaju na ratne devedesete. U julu 2011. godine u Podgorici je otkriven spomenik civilnim žrtvama rata u bivšoj Jugoslaviji, dok je u februaru 2016. godine u Bijelom Polju, na inicijativu Opštine, otkriven spomenik putnicima koji su oteti iz voza na stanici Štrpci.

Pripadnici jedinice Vojske Republike Srpske su 27. februara 1993. godine na lokalnoj željezničkoj stanici Štrpci izveli 20 putnika iz voza na liniji Beograd – Bar. Među otetim putnicima bilo je 18 Bošnjaka, jedan Hrvat i jedna neidentifikovana osoba.

Zbog otmice u Štrpcima u Crnoj Gori je 2002. godine pravosnažno osuđen pripadnik jedinice Nebojša Ranisavljević, dok se trojici pripadnika jedinice sudi pred Višim sudom u Beogradu. Komandant jedinice, Milan Lukić, osuđen je pred Haškim tribunalom na doživotni zatvor zbog učešća u dva masovna ubistva civila u Višegradu.

Iz Direktorata za kulturnu baštinu Ministarstva kulture i medija pojasnili su da se spomen-obilježja podižu u skladu sa programom koji donosi Skupština opštine Glavnog grada i Prijestonice uz prethodnu saglasnost organa državne uprave nadležnog za poslove kulture. Saglasnost daje Komisija za spomen-obilježja koju čini pet članova eminentnih stručnjaka iz istorijskih nauka.

– Uzimajući u obzir zakonski okvir i istorijske pretpostavke, Komisija razmatra sadržaj programa i odluka koji predlagači dostavljaju ministarstvu na saglasnost… Ministarstvo ne ‘izlazi u susret’ kada je u pitanju podizanje spomen-obilježja, niti je ‘kočničar’ u tom procesu, već postupa u skladu sa zakonom – kazali su BIRN-u iz Direktorata za kulturnu baštinu.

Lokalna vlast u Rožajama je 18. aprila najavila podizanje spomen-obilježja žrtvama zločina u Kaluđerskom lazu. Pripadnici Vojske Jugoslavije su u periodu od marta do juna 1999. godine u okolini Rožaja ubili ukupno 20 albanskih izbjeglica, uključujući dvoje djece, koji su u Crnu Goru izbjegle sa ratom zahvaćenog Kosova.

Vrhovno državno tužilaštvo Crne Gore je u avgustu 2008. podiglo optužnicu protiv penzionisanog pukovnika Predraga Strugara i još sedam pripadnika Vojske Jugoslavije zbog ratnog zločina protiv civilnog stanovništva, ali ih je u decembru 2013. Viši sud u Bijelom Polju oslobodio krivice.

Iz kabineta predsjednila Opštine Rožaje, Rahmana Husovića, tvrde da je podizanje spomen-obilježja u Kaluđerskom lazu u javnom interesu. Inicijativu za podizanje spomenika Opštini je uputio Crnogorski komitet pravnika za zaštitu ljudskih prava.

– Opština Rožaje je prihvatila inicijativu, zato što se zločin desio na teritoriji opštine Rožaje, a u duhu odredaba Zakona o spomen-obilježjima, kojima se štiti javni interes u smislu odavanja počasti civilnim žrtvama rata i masovnim stradanjima ljudi – kazali su BIRN-u iz kabineta predsjednika Opštine.

Suljević podsjeća da u Crnoj Gori postoje i druga mjesta stradanja civila tokom ratnih devedesetih, koja još nisu obilježena.

– Osim mjesta sa kojeg je počela deportacija izbjeglica, nema spomen-obilježja ni u Bukovici i na mjestu gdje je ubijena porodica Klapuh. U slučaju Bukovice, koja pripada teritoriji Pljevalja, jedini trag onoga što se dešavalo na tom prostoru je spomenik ubijenom poštaru Džaferu Đogu – kazao je Suljević.

U seriji incidenata koji su se dogodili između 1992. i 1995. godine u Bukovici u blizini Pljevalja, pripadnici crnogorske policije i paravojnih jedinica sprovodili su sistematsko zastrašivanje, maltretiranje i prisilno iseljavanje bošnjačkog stanovništva. Prema dostupnim podacima u pljevaljskoj Bukovici je ubijeno šest osoba, dvije su izvršile samoubistvo zbog torture, 11 ih je oteto, 70 mučeno, a oko 270 protjerano.

Vrhovno državno tužilaštvo je u aprilu 2010. podiglo optužnicu protiv sedam pripadnika rezervnog sastava Vojske Jugoslavije i MUP-a Crne Gore, ali ih je u decembru 2010. Viši sud u Bijelom Polju oslobodio odgovornosti.

– Mjesto ubistva porodice Klapuh uopšte nije obilježeno. A nalazi se na dionici međunarodnog puta sa Bosnom i Hercegovinom, koji svakodnevno pređe na stotine ili hiljade vozila – kazao je Suljević.

Hasan, Ferida i Sena Klapuh iz Foče ubijeni su 6. jula 1992. godine u blizini Plužina, a Viši sud u Podgorici je decembra 1996. godine zbog ratnog zločina osudio četvoricu pripadnika Vojske Republike Srpske na ukupno 20 godina zatvora. NVO Inicijativa mladih za ljudska prava (YIHR) je u julu 2022. tražila postavljanje spomen-obilježja, ali iz Opštine Plužine nije bilo odgovora.

Iz Direktorata za kulturnu baštinu Ministarstva kulture i medija su objasnili da inicijative za podizanje spomenika građani mogu pokrenuti i preko predstavnika u lokalnoj samoupravi.

– Građani učestvuju u odlučivanju o potrebama i interesima svoje zajednice neposredno i preko slobodno izabranih predstavnika u organima lokalne samouprave, u skladu sa statutom opštine. Dakle oni mogu da podnose inicijative –  kazali su iz Direktorata.