Trinaestog maja 1990. godine, stadion Maksimir u Zagrebu postao je poprište jednog od najznačajnijih i najsimboličnijih događaja uoči raspada bivše Jugoslavije. Umjesto utakmice između Dinama i Crvene zvezde, do tada regularnog derbija Prve lige SFRJ, svjedočili smo brutalnom sukobu navijača, policije i igrača – događaju koji je u kolektivnom pamćenju ostao zapamćen kao „bitka na Maksimiru“.

Pozadina

Samo nekoliko nedjelja ranije, 22. aprila i 7. maja 1990. godine, održani su prvi višestranački izbori u Hrvatskoj nakon Drugog svjetskog rata. Pobjedu je odnijela Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) na čelu sa Franjom Tuđmanom, dok je u Srbiji vlast čvrsto držao Slobodan Milošević. Atmosfera u cijeloj zemlji bila je nabijena nacionalnim tenzijama, političkim prepucavanjima i sve izraženijim sukobima između republika.

U takvom okruženju, utakmica Dinamo – Crvena zvezda nije bila samo sportski događaj – bila je simbolički susret dviju ideološki i nacionalno suprotstavljenih strana. Na tribinama su se našli Bad Blue Boysi i Delije, navijačke grupe koje su već tada imale političke konotacije, a Delije je predvodio Željko Ražnatović Arkan, kasnije poznat kao vođa paravojnih formacija i ratni zločinac.

Utakmica nikada nije ni počela. Prije samog početka, sa istočne tribine – gdje su bili smješteni navijači Zvezde – krenulo je divljanje, demoliranje stolica i provociranje domaćih navijača. Policija, tada većinski sastavljena od srpskih kadrova lojalnih saveznim strukturama, nije reagovala. Kada su Bad Blue Boysi krenuli prema gostujućim navijačima da odgovore na provokacije, uslijedila je intervencija policije – ali prema domaćim, a ne prema gostujućim navijačima.

Uslijedili su neredi epskih razmjera. Hiljade navijača pretrčale su atletsku stazu, a sukobi su se ubrzo proširili i van stadiona. Policija je brutalno tukla navijače Dinama. Tada se dogodio i trenutak koji je postao mit: kapiten Dinama Zvonimir Boban udario je policajca nogom u pokušaju da zaštiti jednog navijača. Taj udarac postao je simbol „hrvatskog otpora“, a Boban – heroj za jedne, izdajnik za druge.

Izjave i refleksije aktera događaja na Maksimiru 13. maja 1990.

Boban je o tom događaju godinama kasnije rekao:

– Nisam se tada postavljao kao heroj. Bio sam samo čovjek koji nije mogao da gleda nepravdu. Bio je to instinkt, trenutak u kojem više nije bilo prostora za kalkulacije. Udario sam policajca da zaštitim navijača, ne zato što sam planirao da mijenjam istoriju –

Taj gest je Bobana koštao suspenzije iz jugoslovenske reprezentacije, zbog čega je propustio Svjetsko prvenstvo u Italiji iste godine. Ipak, u Hrvatskoj je ubrzo postao simbol otpora novoj političkoj realnosti – njegov čin se smatrao predznakom borbe za nezavisnost.

Policajac kojeg je Boban udario, Refik Ahmetović, godinama je ćutao o incidentu, a kasnije je u jednom intervjuu rekao:

– Radio sam svoj posao. Nisam ja bio nikakav politički simbol, već čovjek koji je tog dana pokušavao da održi red. Boban je kasnije postao heroj, a mene su svi zaboravili. To je bila sudbina običnog čovjeka u raspadajućoj zemlji –

Njegova izjava baca drugačije svjetlo na događaj, pokazujući koliko su obični ljudi postajali pioni u šahovskoj partiji politike i nacionalizma.

Željko Ražnatović Arkan, koji je predvodio Delije tog dana, kasnije je postao vođa Srpske dobrovoljačke garde, paravojne formacije odgovorne za brojne zločine tokom ratova u Hrvatskoj i Bosni. Mnogi članovi Delija koji su učestvovali u neredima na Maksimiru kasnije su se prijavili u njegove jedinice.

U jednoj izjavi iz 1991. godine, Arkan je rekao:

– Na Maksimiru smo pokazali ko je gazda. Tamo je počelo ono što je trebalo da se desi – da se razjasni ko je ko u ovoj zemlji –

Ova rečenica dodatno pokazuje kako su navijačke grupe već tada bile ozbiljno politizovane i često u službi širih političkih i nacionalističkih ciljeva.

Hrvatski sportski novinar Žarko Puhovski je tada komentarisao:

– To nije bio dan kada je propao jedan derbi. To je bio dan kada je nestala Jugoslavija iz duša svojih građana –

Istoričari danas Maksimir vide kao „nultu tačku“ raspada zajedničke države. Sportski analitičar Aleksandar Holiga rekao je:

– U Jugoslaviji je fudbal često bio instrument državne politike, ali na Maksimiru je politika preuzela sve. Tog dana se igralo nešto mnogo opasnije od igre –

U današnjem kontekstu

Danas, 35 godina kasnije, 13. maj se često uzima kao simbolički datum početka kraja Jugoslavije. U Hrvatskoj se obilježava kao dan kada je „Boban nogom započeo borbu za nezavisnost“, dok se u Srbiji tumači kao politički motivisana provokacija i uvod u antisrpsku atmosferu koja je uslijedila.

Na prostoru bivše Jugoslavije, koji nikada nije do kraja raskrstio sa devedesetim godinama, Maksimir ostaje kolektivna rana. Nacionalizam, koji je tada eksplodirao na stadionu, i dalje je prisutan – u javnom govoru, sportu, medijima i obrazovanju.

Utakmice Dinama i Zvezde više ne postoje, ali duh tog sukoba i dalje lebdi iznad Balkana.