Od opštih razlika između Istoka i Zapada, do suptilnih varijacija između američkih saveznih država, sve je jasnije da istorija, geografija i kultura mogu da promijene kako svi razmišljamo na suptilne i iznenađujuće načine – sve je do naše vizuelne percepcije.

Naše razmišljanje je čak možda bilo oblikovano vrstom usjeva koje su naši preci uzgajali, a jedna jedina rijeka mogla je da označava granicu između dva različita kognitivna stila.

Gdje god da živimo, veća svijest o ovim silama može svima da nam pomogne da malo bolje razumijemo naše vlastite umove.

„Weird” (čudni) umovi

Sve donedavno, naučnici su uglavnom ignorisali globalni diverzitet u razmišljanju.

Uticajni članak objavljen 2010. godine u časopisu “Behavioral and Brain Sciences” naveo je da je ogromna većina psiholoških subjekata bila „zapadnjačka, obrazovana, industrijalizovana, bogata i demokratska”, iliti skraćeno “Weird”.

Skoro 70 odsto njih su Amerikanci, a većina su studenti koji se nadaju da će dobiti džeparac ili kredit za studije posvetivši slobodno vrijeme učešću u ovim eksperimentima.

Prećutna pretpostavka bila je da ova odabrana grupa ljudi može da predstavlja univerzalne istine o ljudskoj prirodi – da su svi ljudi suštinski isti. Da je to istina, zapadnjačka pristrasnost bi tu bila nebitna.

A opet mali broj dostupnih studija koje jesu istražile ljude iz drugih kultura, sugerišu da je to daleko od istine.

„Zapadnjaci – konkretno Amerikanci – bili su grupisani na samom kraju distribucije na krivi”, kaže Džozef Henrih sa Univerziteta u Britanskoj Kolumbiji, jedan od autora studije.

Neke od najistaknutijih razlika vrtjele su se oko koncepata „individualizma” i „kolektivizma”, da li sebe smatrate samostalnim i samoodrživim, ili ste ukršteni i međusobno povezani sa drugim ljudima oko sebe, vrjednujući grupu više od pojedinca.

Generalno gledano – ima mnogo izuzetaka – ljudi na Zapadu su skloniji da budu individualisti, a ljudi iz azijskih zemalja kao što su Indija, Japan ili Kina obično su kolektivistički nastrojeni.

U mnogim slučajevima, posljedice su uglavnom onakve kakve biste i očekivali.

Upitani za svoje stavove i ponašanja, ljudi u individualističkijim, zapadnim društvima obično vrjednuju lični uspeh iznad grupnih dostignuća, što se zauzvrat, takođe, vezuje za potrebu za većim samopoštovanjem i potragom za ličnom srećom.

Ali ova žeđ za samopotvrđivanjem takođe se manifestuje u prekomjernom samopouzdanju, sa mnogim eksperimentima koji pokazuju da su “Weird” učesnici skloni da precijene vlastite sposobnosti.

Upitani o vlastitoj stručnosti, na primjer, 94 odsto američkih profesora tvrdilo je da su„bolji od prosjeka”.

Ova sklonost ka samoveličanju čini se da je skoro potpuno odsutna u širokom dijapazonu studija širom Istočne Azije, štaviše, u nekim slučajevima su učesnici bili skloniji da potcijene vlastite sposobnosti nego da preuveličaju vlastitu vrijednost.

Ljudi koji žive u individualističkim društvima možda stavljaju veći naglasak na lični izbor i slobode.

Istočnjačku filozofiju i kulturu prožima holističko razmišljanje

Ključno, naša „socijalna orijentacija” prenosi se na fundamentalnije aspekte rezonovanja.

Ljudi u kolektivističkim društvima obično su više „holistički” nastrojeni, po načinu na koji razmišljaju o problemima, usredsređujući se više na odnose i kontekst date situacije, dok se ljudi u individualističkim društvima obično usredsređuju na zasebne elemente i razmišljaju o situacijama kao o fiksnim i nepromjenjivim.

Kao prost primjer, zamislite da gledate sliku nekog visokog čovjeka kako maltretira nekog niskog.

Bez bilo kakvih dodatnih informacija, zapadnjaci će biti skloniji da misle kako ovo ponašanje odražava nešto suštinsko i fiksno u vezi sa velikim čovjekom: on je vjerovatno rđava osoba.

– Dok ako razmišljate holistički, pomislili biste da se tu dešava nešto drugo između tih ljudi: možda je veliki čovjek šef ili otac – objašnjava Henrih.

A ovaj stil razmišljanja takođe se prenosi na način na koji kategorišemo nežive predmete.

Na primjer, zamislite da se od vas traži da imenujete dva srodna pojma na spisku riječi kao što su „voz, autobus, pruga”.

Šta biste vi rekli?

Ovo je poznato kao „test trijade”, a ljudi na Zapadu obično izaberu „autobus” i „voz”, zato što su oba tipovi vozila.

Holistički mislilac, za razliku od njih bi rekao „voz” i „pruga” pošto se oni usredsređuju na funkcionalni odnos između ta dva – jedan pojam je ključan za funkcionisanje onog drugog.

To može čak i da promijeni način na koji posmatrate stvari oko sebe.

Studija koja prati kretanje oka Ričarda Nisbeta sa Univerziteta u Mičigenu pokazala je da ljudi iz Istočne Azije obično provedu više vremena razgledajući pozadinu neke slike – pokušavajući da shvate njen kontekst – dok ljudi u Americi više vremena provode koncentrišući se na prvi plan slike.

Da sve bude intrigantnije, ova distinkcija može da se vidi i na dječjim crtežima u Japanu i Kanadi, što sugeriše da se drugačiji način posmatranja stvari javlja u veoma ranom uzrastu.

I rukovodeći našom pažnjom, ova uska ili široka žiža određuje šta pamtimo iz scene kasnije.

– Ako smo ono što vidimo, a primjećujemo različite stvari, onda živimo u različitim svjetovima – kaže Henrih.

Iako neki tvrde da naša socijalna orijentacija može da ima genetski element, dosadašnji dokazi sugerišu da je ona naučena od drugih.

Aleks Mesudi, sa Univerziteta u Egzeteru, nedavno je profilisao stilove razmišljanja britanskih bangladeških porodica u Istočnom Londonu.

On je otkrio da su u okviru jedne generacije, djeca imigranata počela da usvajaju neke elemente više individualističkog pristupa, a manje holističke kognitivne stilove.

Upotreba medija, na primjer, bila je obično najveći pokazatelj ove promjene „Obično je bila važnija za objašnjenje promjene od školovanja”, kaže Mesudi.

Ali zašto su se različiti stilovi razmišljanja uopšte pojavili?

Očigledno objašnjenje bilo bi da prosto odražavaju dominantne filozofije koje su vremenom izbile u prvi plan u svakom od regiona.

Nisbet ističe da su zapadni filozofi isticali slobodu i nezavisnost, dok su se istočnjačke tradicije kao taoizam usredsređivale na koncept zajedništva.

Konfučije je, na primjer, isticao „obaveze koje nastaju između cara i podanika, roditelja i djeteta, muža i žene, starijeg brata i mlađeg brata, i između prijatelja i prijatelja.”

Ovi raznovrsni načini posmatranja svijeta su ugrađeni u književnosti, obrazovanju i političkim institucijama jedne kulture, tako da vjerovatno ne treba da iznenadi što su te ideje usvojene, utičući na neke veoma osnovne psihološke procese.

Ipak, suptilne varijacije između individualnih zemalja sugerišu da mnogi drugi iznenađujući faktori takođe igraju ulogu.

Na prvoj liniji fronta

Uzmite za primjer Sjedinjene Američke Države, najindividualističkiju od svih zapadnih zemalja.

Istoričari kao što je Frederik Džekson Tarner odavno tvrde da je širenje i istraživanje zapada iznjedrilo nezavisniji duh, pošto se svaki pionir borio sa divljinom i između sebe, radi vlastitog opstanka.

U skladu sa ovom teorijom, skorašnje psihološke studije pokazale su da države na ivici krajnje granice (kao što je Montana) daju veće rezultate na mjerenjima individualizma.

Da bi, međutim, potvrdili „teoriju o dobrovoljnom naseljavanju”, psiholozi moraju da istraže drugu, nezavisnu studiju slučajeva kao kontrapunkt.

Germinativna teorija bolesti

Još jedna (kontraintuitivna) ideja je da su suprotstavljeni mentalni sklopovi razvijene reakcije na bacile.

Kori Finčer (danas sa Univerzitetu u Voriku) je sa kolegama 2008. godine analizirao globalne epidemiološke podatke da bi pokazao da je stepen individualizma i kolektivizma po regionima u korelaciji sa rasprostranjenošću bolesti: što je vjerovatnije da se zarazite, to ste veći kolektivista, a manje individualista.

Opšta ideja je da bi kolektivizam, koji karakteriše veće povinovanje i poštovanje prema drugima, mogao da učini ljude svjesnijim u izbjegavanju ponašanja koje mogu da rašire bolest.

Teško je dokazati da očigledne korelacije iz stvarnog svijeta ne izaziva neki drugi faktor, kao što je relativno bogatstvo neke zemlje, ali laboratorijski eksperimenti donekle potkrjepljuju ovu ideju – kad psiholozi uslove ljude da se plaše bolesti, oni zaista djeluju kao da poprimaju kolektivistički način razmišljanja, kao što je veća sklonost grupnom ponašanju.

Talhajm je rekao da je bio prvo inspirisan vlastitim iskustvima u zemlji.

Dok je bio u posjeti Pekingu na sjeveru, otkrio je da su nepoznati ljudi mnogo srdačniji „Kad bih jeo sam, ljudi bi mi prilazili da razgovaraju sa mnom” dok su oni u južnom gradu Guangdžouu obično bili uzdržaniji i plašili se da će da ga uvrijede.

Ovo veće poštovanje prema drugima djelovalo je kao suptilan znak kolektivističkijeg mentalnog sklopa, tako da je Talhelm počeo da se pita da li bi to moglo da se krije iza ova dva stava.

Podjela nije djelovala u korelaciji sa stepenom bogatstva ili modernizacije, ali je primijetio da je jedna razlika mogla da bude uzgoj vrste usjeva karakteristične za region: pirinač u većini južnih oblasti, a pšenice na sjeveru.

– Podjela je gotovo pravilna duž rijeke Jangce – kaže Talhelm.

Uzgoj pirinča zahtijeva mnogo veću saradnju, on zahtijeva intezivan manuelni rad i složene sisteme navodnjavanja koji pokrivaju mnogo različitih farmi.

Uzgoj pšenice, zauzvrat, zahtijeva skoro upola toliko posla i zavisi od padavina više nego od navodnjavanja, što znači da mnogi zemljoradnici ne moraju da sarađuju sa komšijama i mogu da se usredsrijede na uzgoj vlastitih usjeva.

U poređenju sa drugim vrstama poljoprivrede, uzgoj pirinča zahtijeva veću saradnju u okviru zajednice, sa složenim sistemima navodnjavanja koji pokrivaju brojne druge placeve.

Mogu li ove razlike da se prenesu na kolektivističkiji ili individualističkiji mentalni sklop?

Sarađujući sa naučnicima u Kini, Talhelm je testirao više od 1.000 studenata u različitim regionima u kojima se uzgaja pirinač ili pšenica, koristeći mjerenja kao što je test trijade holističkog razmišljanja.

Oni su takođe tražili od ljudi da nacrtaju dijagram koji demonstrira njihov odnos sa prijateljima ili saradnicima – ljudi u individualističkim društvima obično crtaju sebe većim od prijatelja, dok kolektivisti obično crtaju sve iste veličine.

– Amerikanci imaju običaj da crtaju sebe kao veoma velike – kaže Talhelm.

I zaista, ljudi u regionima u kojima se uzgaja pšenica obično su imali veće rezultate na mjerenjima individualizma, dok su ljudi u regionima u kojima se uzgaja pirinač obično iskazivali kolektivističkiji i holističkiji način razmišljanja.

Ovo je važilo čak i za granice između različitih regiona.

„Imate ljude u susjednim okruzima, ali jedan uzgaja pirinač, a drugi pšenicu – i mi bismo ipak pronalazili kulturološke razlike.”

On je u međuvremenu testirao ovu hipotezu u Indiji, koja takođe iskazuje jasnu podjelu među regionima koji uzgajaju pšenicu i pirinač, sa sličnim rezultatima.

Gotovo svi ljudi koje je ispitao ne učestvuju direktno u zemljoradnji, naravno – ali istorijske tradicije njihovih regiona i dalje utiču na njihov način razmišljanja.

„U kulturi postoji izvjesna inercija.”

Kognitivni kaleidoskop

Važno je naglasiti da su ovo samo najopštiji trendovi među ogromnim brojem ljudi, sigurno bi postojao spektar u okviru svake proučavane populacije.

– Ideja da je to sve crno ili bijelo sa antropološke tačke gledišta ne funkcioniše – kaže Delvar Husein, antropolog sa Univerziteta u Edinburgu, koji je sarađivao sa Mesudijem na studiji londonske britanske bangladeške zajednice.

Kao što ističe Husein, ima mnogo istorijskih veza između istočnih i zapadnih zemalja koje će značiti da su neki ljudi prigrlili oba načina razmišljanja, a faktori poput godišta i klase će takođe imati uticaja.

Hajnrih je 2010. godine objavio studiju u kojoj je izložena „weird” pristrasnost, a reakcije na nju bile su do sada pozitivne.

On je posebno zadovoljan zato što istraživači poput Talhelma pokreću velike projekte da bi pokušali da razumiju kaleidoskop različitog načina razmišljanja.

„Želite da dobijete teoriju koja objašnjava zašto različite populacije imaju različite psihologije.”

Ali uprkos najboljim namjerama, dalji napredak je do sada bio spor.

Zahvaljujući vremenu i novcu potrebnom da se istraže razmišljanja širom planete, većina istraživanja i dalje proučava učesnike „Weird” populacije na štetu većeg diverziteta.

„Svi se slažemo oko bolesti. Pitanje je samo šta treba da bude lek.”

Priča o Hokaidu samo je jedna od sve većeg broja studija slučaja koje istražuju kako naše društveno okruženje oblikuje naše umove.

Dok je Horas Kepron prvi put putovao Hokaidom 1871. godine, tražio je znake ljudskog života u beskrajnoj preriji, na pošumljenim proplancima i prijetećim crnim planinama.

– Spokoj smrti vladao je tom veličanstvenom scenom – kasnije je napisao.

„Ni list se nije pomjerao, nije se čuo ni cvrkut ptice, niti glas bilo kakvog živog bića.”

Bilo je to, smatrao je on, bezvremeno mjesto, pravo iz praistorije.

– Koliko je fantastično da je ova bogata i prelijepa teritorija, vlasništvo jedne od najstarijih i najgušće naseljenih zemalja svijeta, ostala toliko dugo nenastanjena i gotovo nepoznata kao afričke pustinje – dodao je on.

Bila je to krajnja granica Japana – njena vlastita verzija američkog „Divljeg zapada”.

Najsjevernije od svih japanskih ostrva, Hokaido je bio zabit, sa olujnim morem koje ga je razdvajalo od Honšua.

Putnici koji su se usudili da pregaze taj prelaz morali su da se izbore sa ozloglašeno brutalnim zimama, surovim vulkanskim predjelom i opasnim divljim životinjama.

I tako ga je japanska vlada uglavnom prepuštala domorodačkom narodu Ainua, koji je preživljavao uz pomoć lova i ribolova.

Sve će se to promijeniti sredinom 19. vijeka.

Plašeći se ruske invazije, japanska vlada je odlučila da povrati sjevernu teritoriju zemlje, regrutujući samuraje da nasele Hokaido. Uskoro su i ostali pošli njihovim stopama, a ostrvom su počele da niču farme, luke, putevi i pruge.

Američki poljoprivrednici poput Keprona pozvani su da savjetuju nove doseljenike kako najbolje da obrađuju zemlju i u roku od 70 godina populacija je skočila sa nekoliko hiljada na više od dva miliona.

U novom milenijumu dostigla je šest miliona stanovnika.

Foto: Getty Images

Prije nego što je car Meiđi odlučio da naseli ostrvo, jedini ljudi koji su živjeli na Hokaidu bili su domorodački narod Ainu. Malo je ljudi koji danas žive na Hokaidu moralo da pokori divljinu lično.

A opet psiholozi otkrivaju da duh osvajanja granice i dalje utiče na način na koji oni razmišljaju, osjećaju i rezonuju, u poređenju sa ljudima koji žive na Honšuu svega 54 kilometara od njih.

Oni su veći individualisti, ponosniji na uspjeh, ambiciozniji prema ličnom razvoju i manje povezani sa ljudima oko sebe.

Štaviše, kad se uporede zemlje, ovaj „kognitivni profil” bliži je Americi nego ostatku Japana.

Američki poljoprivrednici kao što je Vilijam S. Klark pomogli su da se pripitomi Hokaido. Njegov moto „Momci, budite ambiciozni” dobar je primjer pionirskog duha koji se očuvao do današnjih dana.

Hokaido se upravo iz ovog razloga pokazao toliko fascinantnim.

Ako je teorija o dobrovoljnom naseljavanju tačna, ti pioniri je trebalo da njeguju nezavisniji pristup na Hokaidu nego u ostatku zemlje.

I zaista, Šinobu Kitajama sa Univerziteta u Mičigenu otkrio je da ljudi na Hokaidu više vrjednuju nezavisnost i lično dostignuće – i emocije kao što je ponos – od japanskog naroda sa drugih ostrva i manje mare za mišljenje drugih.

Kao i većina zemalja Istočne Azije, Japan u cjelini naginje kolektivističkom i holističkom mentalnom sklopu.

A opet, rapidna migracija na njegovu najsjeverniju teritoriju podsjeća na pomamu da se naseli američki „Divlji zapad”, Vlada cara Meiđija čak je angažovala američke poljoprivrednike kao što je Horas Kepron da pomognu u obrađivanju zemlje.

Učesnici su takođe zamoljeni da urade test socijalnog rezonovanja, gdje je trebalo da govore o igraču bejzbola koji koristi droge za unaprjeđenje performansi.

I dok su Japanci sa drugih ostrva bili skloniji da se osvrću na kontekst – kao što je pritisak da se uspije – Japanci sa Hokaida bili su skloniji da okrive karakter igrača ili mane njegovog moralnog vrijednosnog sistema.

Još jednom, ova sklonost da se okrive lični atributi karakteristika je individualističkog društva i mnogo bliža odgovorima prosječnih Amerikanaca.

Hokaido nije više krajnja granica, ali je njegova istorija ostavila njegovim stanovnicima u amanet neke jedinstvene osobine.

Ali teorija koja možda najviše iznenađuje potiče iz zemljoradnje.

Tomas Talhelm sa Univerziteta u Čikagu nedavno je proučio 28 različitih pokrajina u Kini, otkrivši da orijentacija razmišljanja odražava lokalnu poljoprivredu u regionu.