Prošlo je nekih dvadesetak dana od kad je Vlada Crne Gore najavila povećanje poreza na knjige i štampu, ulaznice za bioskope, pozorišta, koncerte, muzeje i sportske događaje… Dovoljno vremena da proučimo tu odluku i sagledamo sve njene moguće posljedice.

U većini evropskih država knjige i štampa smatraju se javnim interesom, zbog, logično, njihovog značaja u obrazovnom i kulturnom razvoju nacije i informisanju građana i građanki. Zato i postoje razne mjere podsticaja, među kojima su najniže ili nulte stope poreza na dodatu vrijednost (PDV). Recimo, u Italiji je PDV na knjige i štampu svega četiri odsto. Ova smanjena stopa primjenjuje se na štampane knjige, e-knjige, časopise i novine i dio je šire strategije Italije da podrži i promoviše kulturu čitanja i pristup informacijama. Opšta stopa PDV-a u Italiji inače iznosi 22 odsto, ali se knjige i štampa tretiraju kao osnovne kulturne potrebe.

Očito da su Italijani i Italijanke nešto ipak naučili iz vremena totalitarizma, kada pojedinac nije imao ekonomsku slobodu, a time ni slobodu da radi ono što voli i u čemu uživa. Tada se, kazao je Džordž Orvel u jednom govoru na BBC-ju iz 1941, nije u potpunosti shvatalo da će nestajanje ekonomske slobode imati ikakvog odraza na intelektualnu slobodu. Totalitarizam je, naveo je Orvel, ukinuo slobodu misli do mjere nepoznate bilo kojem prijašnjem dobu. Ali to je činio na specifičan način, drugačije od bilo kojih ortodoksnih sistema prošlosti. Oni se nijesu mijenjali ili barem ne tako brzo. Mada je crkva, u srednjovjekovnoj Evropi, određivala u šta morate vjerovati, ona je barem dopuštala da zadržite ista vjerovanja od rođenja do smrti. Kod totalitarizma, primjećuje ovaj veliki pisac i novinar, drugačije je: “Posebnost totalitarne države je da kontroliše misli, ali da ih ne utvrđuje. Ona uspostavlja neosporne dogme i mijenja ih iz dana u dan. Njoj su dogme potrebme, jer joj je potrebna apsolutna poslušnost podanika, ali ne može izbjeći njihove promjene koje su uzrokovane potrebama politike sile”.

Mi, razumije se, ne živimo u onoj vrsti totalitarnog režima u kom je bila Italija sredinom prošlog vijeka. Pojavila se drugačija vrsta diktatora – populisti koji predstavljaju novu prijetnju, ne tek po zdravlje “demokratskog kapitalizma”, već po slobodu misli. Oni podmuklo navode one koji ih prate i podržavaju da jedan dan misle jedno, a drugi drugo – u zavisnosti od toga šta je populistima potrebno.

Oni nude jednostavna rješenja za složene društvene i ekonomske probleme, što često dovodi do raznih štetnih politika. Populisti podrivaju medije i kulturne institucije, čime slabe demokratiju i vladavinu prava, a njihove aktivnosti uglavnom su usmjerene ka trenutnom zadovoljenju birača, bez dugoročnog planiranja i održivosti. Možemo, u najkraćem, reći da se baš to dešava kod nas. Želja aktuelne većine je da poveća zarade i naknade i time učini da se životni standard građana i građanki Crne Gore prividno poboljša. Svjesni su da održivog povećanja plata i penzija bez produktivnosti i novih vrijednosti ne može biti, a svako iole pribran može vidjeti da toga nema, makar ne u mjeri dovoljnoj da nahrani svačije apetite. Ipak, vode se onom starom – cilj opravdava sredstvo. Stoga se populističke vlasti okreću jedinom što mogu – punjenju budžeta kroz povećanje poreza.

Tako prvo stradaju kultura i obrazovanje, jer se to čini kao logičan potez u državi u kojoj više od pola opština nema knjižaru, a takva je Crna Gora. Niko neće ni primijetiti, možda misle.

Karl Marks i Fridrih Engels u zbirci O književnosti i umjetnosti zapisali su da je “ekonomsko kretanje daleko najjača, najprvobitnija i najpresudnija snaga” i da ono ne stvara ništa novo, već određuje način mijenjanja i dalje razvijanja zatečenog misaonog materijala.

Nemam, zato, iluziju da bismo kao društvo čitali značajno više, samo da knjige i novine (makar one profesionalne) nijesu tako skupe. Sve oko nas nam govori da treba da priznamo da su kafane, rijalitiji i kičeraj masi zabavniji i privlačniji. I nije to tako jedino u Crnoj Gori, već i u solidnom ostatku svijeta. Ali, kada u jednoj takvoj, maloj, sredini makar i jednom čovjeku koji ipak za to nekako nalazi vrijeme i resurse oduzmete mogućnost da sebi priušti dobru književnost i kvalitetnu informaciju – onda je to šekspirovski uspjela tragedija.

Umjesto da, kao veliki borci za “bolje i pravednije društvo” ove bolne činjenice preispitaju, populisti ih zahvalno prihvataju i još okrutnije njeguju, svjesni da će im olakšati političku strategiju. Što su ljudi manje informisani i što manje čitaju, manje će moći kritički da razmišljaju i da mijenjaju vlasti. A šta je ono što vlasti najviše žele? Da dugo traju.

Japanske biblioteke su veoma pristupačne i nude širok izbor knjiga, časopisa, i elektronskih resursa. Mnoge tamošnje škole imaju bogate školske biblioteke koje ohrabruju učenike na čitanje od ranog uzrasta. Izdavači u Japanu shvatili su koliko je čitanje tokom putovanja vozom popularno, pa nude kratke priče ili serijale koji su idealne za čitanje tokom vožnje. Vlasti nude subvencionisanje i poreske olakšice za izdavače kako bi knjige bile pristupačnije.

U Crnoj Gori ništa slično ne funkcioniše, niti su to društveni prioriteti koji se smatraju nacionalnim interesom. Istorijski gledano, lako se zapaža da i ekonomski zaostale zemlje mogu da imaju vodeću ulogu u, recimo, filozofiji, a to ih može dovesti do ekonomskog procvata. Ljudi sami stvaraju svoju istoriju, ali kako to lijepo navode Marks i Engels, u određenoj sredini koja ih uslovljava, na osnovu stvarnih odnosa koje su od ranije zatekli, a o kojima ipak na kraju odlučuju ekonomski uslovi. Kakva će biti naša istorija?

Mišljenja i stavovi objavljeni u rubrici "Stav" nijesu nužno i stavovi redakcije 24kroz7